Wat een prachtig huwelijk, Sake en zijn vrouw Co. Ruim 60 jaar zijn ze getrouwd geweest. Jammer dat Co’s gezondheid aan het eind te wensen overliet. Alzheimer deed zijn vernietigende werk vrij consciëntieus. Zij kwam terecht in het verpleeghuis, Sake verhuisde naar het naastgelegen zorgcentrum. En hij zocht haar elke dag op. Tegen alle verwachting in, overleed Sake echter eerder dan Co. Het werd een druk bezochte plechtigheid. Het komt niet vaak voor dat er meer dan 120 mensen komen bij iemand van Sake’s leeftijd. Nu wel. Co dacht eerst dat het om een gezellig uitstapje ging, toen ze op de dag van de plechtigheid werd opgehaald uit het verpleeghuis. Maar in de aula aangekomen zag ze de kist en de foto van haar Sake. Toen kwam de boodschap weer hard binnen. En aan het eind van de plechtigheid gebeurde iets wat niemand had kunnen voorzien. Co stond op, pakte de foto van de kist en sprak haar man toe. Bedankte hem voor het mooie leven, samen. En voor de twee geweldige dochters die ze samen gekregen hadden. En ze bedankte de aanwezigen voor hun komst. Op dat unieke moment klopte alles. Was Alzheimer even buitenspel. Niemand in de aula die het droog hield…
Een kwartier later, tijdens de koffie, was het weer voorbij. Vroeg Co zich af waar Sake nou bleef…
Maar toch, dat ene moment… Onvergetelijk!
Inloop: Celtic Thunder – The old man
Woorden van welkom door de uitvaartleider
In gedachten neem ik u mee terug naar het jaar 1921. De eerste wereldoorlog ligt inmiddels achter ons, de armoede die er het gevolg van was, nog lang niet. Het katholieke vakbondsblaadje de Volkskrant, wordt een echt dagblad. Het hormoon Insuline wordt ontdekt, het zal de redding betekenen voor miljoenen mensen met diabetes. In Sneek kondigt een Amsterdams bedrijf de mogelijkheid aan om per vliegtuig boven de stad te vliegen. Voor 15 gulden een kwartier in de lucht… 1921. Een bijzonder jaar. Zo’n jaar waarin ook bijzondere kinderen worden geboren. De beroemde tenor Mario Lanza, bijvoorbeeld. Astor Piazzolla, de Argentijnse tangospecialist. Jean Dulieu – het brein achter Paulus de Boskabouter, kunstschilder Karel Appel. Joop Doderer, de man die als Swiebertje wereldberoemd werd in heel Nederland.
Op zaterdag 15 januari van dat jaar was het van dat mooie, rustige winterweer, hier in Friesland. ’s Nachts vroor het een graad of 5, overdag kwam het kwik nét boven nul, de hele dag zon,de weinige wind die er was, kwam uit het zuiden. Het is de dag dat Jan en Willemina de Boer, in Wolvega, ook een bijzonder kindje kregen. Hun vijfde, weer een jongetje. Ze noemen hem Sake.
Opgroeien als jongste van vijf kinderen, op de boerderij, aan de zuidkant van Wolvega, ongeveer waar nu de skeelerbaan ligt. Jan de Boers meulntien, voor de kenners. Wat weten we over zijn jeugd? Nou, eigenlijk niet zo gek veel. Ja, de lagere school natuurlijk. In die tijd nog acht jaar. Daar liep hij altijd naar toe, als jochie van zes al. Trouwens, lopen en fietsen zijn altijd zijn belangrijkste vervoermiddelen geweest. Vader deed nog wel eens wat in paarden en dus moest er af en toe een paard naar de markt. Paardenmarkt in Beetsterzwaag. Nu twintig minuten met de auto. Toen een wandeling van ruim 5 uur. 26 kilometer heen, 26 kilometer terug. Men deed toen toch al niet zo moeilijk als het ging om ontberingen. Die keer dat Sake zijn pols brak, bijvoorbeeld. Dat loste de dokter zelf wel op. Het werd handmatig even recht gezet, een spalkje er langs en klaar was Sake.
En na verloop van tijd kwam hij bij vader op de boerderij, samen met zijn broer. Kreeg hij daarom wellicht vrijstelling? We weten het niet, maar hij hoefde niet in militaire dienst. En dat was maar goed ook, want toen hij 18 was, werden alle militairen gemobiliseerd en een jaar later zaten we volop in de oorlog. Maar ook als niet-militair was die tijd spannend genoeg. Ze herbergden onderduikers in het hooivak. Dus als er weer eens Duitsers langs kwamen gaf dat best wat stress. Dat hooivak, daar zaten niet alleen onderduikers, maar ook was er een radio verstopt, om naar Radio Oranje te luisteren. Er stond zelfs een complete auto onder het hooi. En op het laatst van de oorlog, toen de geallieerden overal de spoorwegen beschoten, vlogen op sommige momenten de kogels door het land, als ze buiten zaten te melken.
Maar die oorlog ging voorbij en dan komt het gewone leven weer op gang. Met, natuurlijk, het werk op de boerderij, maar ook af en toe een keertje uit. Op zaterdagavond, bijvoorbeeld. Dansen bij Dragt. En daar zag hij op enig moment Co. Co van Veen. Wat een mooi meisje. Die avond drentelden ze wat om elkaar heen. Dansten een paar keer, konden de ogen niet van elkaar af houden. Ze haalden die mooie truc uit: wachten. Niet naar huis gaan, maar wachten. En als je dat lang genoeg doet, dan blijf je als laatsten over. Dat mist niet. En dan heb je de kans van je leven om dat mooie meisje naar huis te brengen. En dan moet je weer een hele week wachten tot het weer zaterdag is.
Dansen bij Dragt. Co nam haar dansschoenen altijd mee in een tasje. Want goed lopen kon ze niet op die hakjes, maar dansen wel. Wat deden ze dat graag, dansen. Ze waren er bijna aan verslaafd. De muziek was nog niet begonnen of zij stonden op de vloer. Zeker wanneer de populairste band van deze contreien daar speelde. De Amalfi’s.
Amalfi’s – Jij blijft in mijn gedachten
Ze kregen vaste verkering. Prachtige tijd. Af en toe op stap met hun vrienden, Jan de Tinie Dragt. Mooie uitstapjes, naar Valkenburg, bijvoorbeeld. En hun bruiloft was ook heel speciaal. 20 juni 1953. Uiteraard bij Jan Dragt in de zaal. Groot feest, tot ’s morgens vijf uur gingen ze door. En ze hadden – grote luxe in die tijd – ook gelijk een huis. Kerkstraat 27. Was van de ouders van Co, maar dat kwam nu vrij. Wat een luxe. Er moest nog wel even wat verbouwd worden, maar toen was het dan ook een heerlijk nestje. En u weet wat er nogal eens gebeurt met een nestje, daar willen nog wel eens jonkies in komen. Nou… meisjes in dit geval. In 1957 werd Alida geboren, drie jaar later gevolgd door Wilmien. En dat Wilmien er kwam, dat was vooral aan Co te danken. Sake vond één kind wel genoeg. Hij had gezien wat een pijn het kost om een kind ter wereld te brengen en dat wilde hij zijn vrouw niet nog eens aandoen. Maar Co won deze discussie, dus kwam er een tweede.
Ik geef nu graag het woord aan een van die twee kleine meisjes van toen.
(Bijdrage Wilmien)
Afgelopen woensdag zat ik met die twee dochters en hun mannen George en Sander bijeen, in Elsloo. Terugkijken naar het leven van Sake. En wat kwamen er een mooie herinneringen voorbij. Alida weet nog hoe ze aan het eind van de middag op papa stond te wachten, als die op de fiets van de boerderij kwam. In z’n blauwe kiel, alpinopet een beetje scheef op het hoofd. Dan rende ze altijd naar de hoek en dan mocht ze het laatste stukje bij papa voor op de fiets. Niet lang daarna besloot Sake dat hij ander werk wilde. Met z’n tweeën op die boerderij, samen met z’n broer, dat bood te weinig mogelijkheden voor de toekomst. Hij vond een mooie baan: conciërge op de huishoudschool in Wolvega.
Een vader om heel erg trots op te zijn, zo concludeerden we, die woensdagmiddag. En hij op zijn beurt was zielsgelukkig met die beide meiden. En ook dát begrijp ik. Sake had geen behoefte aan zonen, zo bleek. “Die komen er later vanzelf wel bij”, voorspelde hij. Een mooi gezinnetje. Een groot voordeel van werken in het onderwijs: lange vakanties. Daar profiteerde het gezin in ruime mate van. Die eerste keer bleven ze nog dicht bij huis: Diever. In een geleende caravan van een tante. Drie keer niks, veel te klein. Sake kon daar niet eens languit liggen. Nee, dan die tweede vakantie. Wijk aan Zee. Naar het strand. Sake had een redelijk modieus setje aan: zijn eerste zwembroek. Met korte broek en bijpassend bloesje. In panterprint. Zag er bijzonder spannend uit. Maar die eerste dag, op het strand. Prachtig weer, de hele dag zon, de hele dag die witte benen onder dat korte broekje… ‘s avonds gaven zijn benen licht, zo verbrand waren ze. Met karnemelk en schijfjes komkommer werd geprobeerd de schade te beperken. Het was de laatste keer dat de benen van Sake het zonlicht hebben gezien. Die zwembroek kon wat hem betreft wel weg…
Daarna volgden vakanties om nooit te vergeten. Valkenburg. Hotel l’Empereur, het beroemde familiehotel, waar ooit Napoleon nog te gast was. “Een hotel, dan heeft je moeder ook vakantie”, stelde Sake vast. Naar Brummen, bijvoorbeeld, aan de rand van de Veluwe. De fietsen gingen een dag eerder met de trein vooruit. Want de fiets, dat mogen we toch wel zien als zijn favoriete vervoermiddel. Die eerste herinnering van Alida, vertelde ik al. Maar daarna… Fietsvierdaagsen, maar ook zelf mooie tochten maken. Soms zelfs meerdere keren op een dag. Was hij ’s morgens al alleen op pad geweest, ging hij ’s middags nog een mooie tocht met Co maken. Of met zijn dochters. Wilmien vertelde hoe dat dan ging: “Dan kun’ we hier wel eem langs, dan daor langs en dan die kaante op…” en zo raakten ze steeds verder van huis. Wilmien had geen idee meer waar ze waren, tot ze vlak onder Joure uitkwamen… Duizenden kilometers heeft hij weggepeddeld, genietend van al het moois dat Nederland als fietsland te bieden heeft. Zelfs in het laatste van zijn leven fietste hij nog graag. Samen op de duo-fiets, vanuit het zorgcentrum…
Daniël Lohues – Op fietse (unplugged, bewerkt)
We keken terug naar dat bijzondere leven van Sake. Naar de speciale band die ze hadden met Hannie, de zus van Co. Maakte zo ongeveer deel uit van hun gezin. Hannie. Steun en toeverlaat voor Co. Zoals die ene keer dat Sake onder de douche stond en hoorde dat de badkamerdeur openging. Sake stond er met de rug naar toe, in de veronderstelling dat zijn vrouw Co binnenkwam. Zonder zich om te draaien, stak hij z’n washandje naar achteren en vroeg: “Doe mij de rogge es eem”? Dat verzoek werd ingewilligd en die waspartij werd afgesloten met een flinke haal van het washandje door de bilspleet. “Alsjeblieft, Sake”, gaf Hannie het washandje terug, Sake in vertwijfeling achterlatend…
Terugkijken naar een perfectionist, ook. Altijd keurig in de kleren, tot het laatst aan toe. Maar ook zijn tuin zag er altijd uit om door een ringetje te halen. Borders vrij van onkruid, altijd bloeiende planten er in: afrikaantjes. Begonia’s dat werk. De scheiding tussen gazon en border leek langs een liniaal te zijn gelegd en in het gras kreeg geen paardenbloem een kans. Geen madeliefje zelfs. En dat perfectionistische was soms ook een probleem. Die laatste periode op school bijvoorbeeld. Er kwamen steeds meer regeltjes. Bijvoorbeeld hoe hij zijn tijd moest indelen. Niet meer dan zo veel uur per week in de tuin, bijvoorbeeld. Maar dat was niet genoeg om het echt goed te doen en dat was Sake’s eer te na. Die tuin was het visitekaartje van de school, dat moest er toch perfect uit zien? Dus ging hij ’s avonds of in het weekend stiekem naar school, om in zijn eigen tijd voor de tuin te zorgen.
Terugkijken naar die zaterdagmiddagen. Want de zaterdagmiddag was voor Sake. Dan kon hij even doen wat hij heel graag deed.
(Fragment: Ambuss Polka, plm. 20 seconden).
Naar de paardenkoersen, inderdaad. De drafbaan in Wolvega, even eentje kopen bij Ben Brinkman en dan een heel klein gokje wagen. Of een enkele keer naar Hilversum. Met de trein. En daar genoten zijn vrouw en dochters ook van, want die aten dan op zaterdag met z’n drietjes patat.
Of die andere grote hobby van Sake: klaverjassen. Kaarten om prijzen. Hij kon het. Sommige mensen hebben dat, weten feilloos welke kaarten er al gespeeld zijn en wat er dus nog in zit. Dát zijn de mensen die de prijzen winnen. Sake kwam dan ook regelmatig met een mooie rollade of een andere prijs thuis. Tot het laatst aan toe. Die allerlaatste keer, in de soos, had hij weer de hoofdprijs. Maar de taxi die hem terug moest brengen kwam er vóór de prijzen waren uitgedeeld. Dus die prijs staat er nog steeds.
Er was veel om van te genieten, dat staat vast. Op zaterdagavond keek Co graag naar de Duitse zender. Zo’n schlagerfestival. Sake keek mee, maar meestal niet zo lang. Dan zakten z’n ogen wat dicht. Want eerlijk gezegd had hij niet zo veel met muziek. Nou ja – er was één uitzondering: Het Shantykoor. Maar dat was dan uiteraard vooral omdat schoonzoon George daar in zong.
Stuyvesant Sailors – The fields of Athenry
En dan doet de tijd wat alleen de tijd kan: hij verstrijkt. Alida en Wilmien groeien op, krijgen zelf relaties. George en Sander komen in beeld, zoals hij al voorspeld had. En die zorgen voor een nieuwe fase in zijn leven: Sake werd opa. En wat voor opa. Jeroen was de eerste. En die bevalling ging niet echt eenvoudig. Op enig moment werd de plaats van handeling zelfs verlegd naar het ziekenhuis. Per ambulance, met stoom en kokend water naar Heerenveen. Vanuit die ambulance zag Alida haar vader fietsen. Graag had ze even willen zeggen dat het allemaal wel goed zou komen, maar daar wilde de chauffeur niks van weten. Het kwam allemaal goed. Jeroen en daarna Ronald, Stefan, Marieke en Wilco. Zo´n lieve zorgzame opa. Van hem hebben ze fietsen geleerd, natuurlijk, fietsen. Maar ook schaatsen en rolschaatsen. Zo´n opa waar je wat aan hebt… En hij werd zelfs overgrootvader. Juna, Yari, een nieuwe generatie, wat was hij trots…
Maar ook voor Sake en Co geldt: de ouderdom komt met gebreken. Co werd vergeetachtig. Nou ja, mag het, op die leeftijd vergeet je wel eens wat. Maar langzaam aan wordt dan duidelijk dat dit meer is dan gewoon vergeetachtig. Alzheimer, dus. Nu was Sake de liefste, meest zorgzame echtgenoot die je wensen kunt, maar er komt een moment dat zelfs met de meest zorgzame man van de wereld, zelfstandig blijven wonen geen optie meer is. Co ging naar het verpleeghuis, Sake kwam daar dicht bij, in het zorgcentrum. En ook daar bleef hij die lieve, zorgzame partner. Was iedere dag bij zijn vrouw. En zelf was hij meer dan gelukkig met zijn nieuwe behuizing. “Wat heb ik toch een mooie kamer”, vond hij. “En wat wordt er hier goed voor me gezorgd.” En dat was overigens meer dan waar. Want de zorg daar in LindeStede was uitstekend, dat mag ook wel eens worden gezegd.
Maar dan, opeens, gaat het niet goed met Sake. Terwijl iedereen verwachtte dat Co als eerste van de twee zou overlijden, was het Sake die plotseling heel snel achteruit ging. Afgelopen maandag waren de rollen omgedraaid: nu was Co bij Sake op bezoek. Zat aan zijn bed, streek liefdevol over zijn arm. Nog even kwam zijn gevoel voor humor om de hoek: “Nou ben ik al 93 en nog wordt er lief over mijn arm gestreken, Mooi nou?” glimlachte hij. Maar even later stelde hij dat het beter was dat Co naar haar eigen plekje ging. Hij was zo moe…
Alida bracht haar moeder terug. “Wat denk jij er van?” vroeg ze. “Ik weet het niet”, sprak Co, “ik heb er geen goed gevoel over. Diezelfde middag, rond kwart over vier, gaf Sake aan dat hij wilde rusten. “Laat mij maar even met rust. Ik ben moe, ik wil slapen”. Hij keek nog een keer zijn kamer door en stelde nogmaals vast dat hij het toch maar getroffen had. En hij vroeg: “Als het ooit verkeerd met me gaat, moeten jullie de mensen hier wel heel erg bedanken…”
Het ging verkeerd. Diezelfde nacht nog. Sake overleed. Rustig gleed hij weg uit dit leven. Zoals het zo mooi op zijn kaart staat: ’t pad, dat maekte een bocht…
En nu?
Wat we nu nog hebben, zijn herinneringen.
Herinneringen aan die ongelooflijk lieve, zorgzame man. Aan de beste vader en schoonvader die Alida en George en Wilmien en Sander zich hadden kunnen wensen. Herinneringen aan de man die zo graag op de fiets de wereld verkende. Aan die keurig geklede heer, waar het personeel van Meriant vol bewondering naar keek, zeker wanneer hij weer voor zijn lief kwam zorgen. Zijn Co, waarmee hij meer dan 60 jaar gelukkig getrouwd was.
Herinneringen aan de liefste en leukste opa van de hele wereld, voor Jeroen, Ronald, Stefan, Marieke en Wilco en de over-opa van Juna en Yari. Maar toch vooral: herinneringen aan de grote, onvoorwaardelijke liefde van Co.
Sake de Boer. Wat was het goed dat je hier was! Je bent er in geslaagd om de wereld voor veel mensen mooier te maken, meer kleur te geven. Je laat een enorme leegte achter, maar gelukkig ook een schat aan waardevolle herinneringen. Laten we die koesteren. Dan blijf je toch nog bij ons.
Nu is er rust.
Dag Sake, rust zacht…
Stuyvesant Sailors – Farewell Shanty
Uitloopmuziek: Celtic Thunder – The old man